Geçen hafta bu köşede, Eskişehir Teknik Üniversitesi’nin bir odasında yazılmış“ birkaç bin satır Pythonkodu”nun, kâğıt üzerinde sıradan görünen ama hikâyesi hiç de sıradan olmayan bir şeye dönüştüğünü anlatmıştım.

Avrupa Birliği destekli EPD Net projesinin içinden filizlenen Doğa Temelli Zekâ. 11 ülkeden 30 partnerli bu büyük konsorsiyumun Eskişehir Teknik Üniversitesi koordinasyonunda yürüttüğü EPDNet’in (tamadıyla“FillingTheGap:DevelopmentofEcologicalPlanningandDesignLearningNetworkandAnAdaptiveSmartTrainingModuleforDisasterResilientandSustainableCities”) vizyon ürünlerinden biriydi bu.

Buhaftaaynıhikâyeyibiradımileritaşımakistiyorum.Çünkügeçenhaftakiyazı,bir“doğuş”hikâyesiydi:Nasılortayaçıktı,hangibileşenlerdenoluştu,niçinönemli?Bugünküyazıisedahazorbirsorununpeşinde:Buzekâ,şehrinriskininasılokur?Dahaaçıksöyleyeyim:“Risk”dediğimizşey,sadecedepremharitası,seltaşkınsınırıyadayangıntehlikesınıfıdeğildir.Risk;tehlikenin,maruziyetinvekırılganlığınaynısahnede,aynıandabirbirininayağınabastığıbirdinamikoyundur.Şehirlerdeartıktamolarakbuoyununiçindeler.

Birşehrianlamakiçinartıkharitayetmiyor;nabzınıtutmakgerekiyor.Bucümleyibilerekseçiyorum.Çünküharita,çoğuzaman“donmuş”birzamandilimidir.Oysarisk,akışkandır.Bugünaynısokak,aynıapartman,aynıkavşak;yarınfarklıbiranlamtaşır.Birgünsıcakdalgasındayaşlınüfusiçinölümcülolur,ertesigünşiddetliyağıştaaltyapıtıkanır,birbaşkagünyangındumanıkentinüzerineoturur.Risk,şehrinnabzıdır:hızlanır,yavaşlar,düzensizleşir,bazendekritikbireşiğigeçerek“krize”dönüşür.

Tamdabunedenle,DoğaTemelliZekâ’yıyalnızca“veritoplayanbiryazılım”yada“raporüretenbiralgoritma”olarakdeğil;şehirlerinnabzınıtutmayatalipbirkarardestekdiliolarakokumayıöneriyorum.Geçenhaftakiyazıdaözelliklealtınıçizmiştik:BusistemChatGPTdeğildir;birbüyükdilmodelideğildir;“karakutu”biröğrenmeyaklaşımındanziyade,davranışıizlenebilirbirdinamiksistemmantığıyla,“durum–stres–anomali”üzerindendüşünür.Buayrımönemli;çünküriskyönetimindeasılmesele,sadecesonucugörmekdeğil,sonucagidenyoluvebelirsizliğideyönetebilmektir.

Riskokumadediğimizşeynedir?

Riskinbir“yeri”vebirde“zamanı”vardır.Tehlikeharitalarıbizegenellikle“yeri”söyler:Fayhattınayakınlık,taşkınyatağı,yangınhassasiyetigibi.Amariskinzamanboyutuçoğuzamangörünmezkalır.Aynımahalle,onyılöncedüşükriskteyken;bugünyoğungöç,kontrolsüzyapılaşma,geçirimsizyüzeylerinartışıvesosyalkırılganlığınderinleşmesiyleyüksekrisklihâlegelebilir.İşteriskokumanınilkadımı,“harita”yı“zamanserisi”neçevirmektir.

Buradabasitamagüçlübirçerçevevar:Üçharita,tekkarar.Tehlikeharitası:Deprem,sel,sıcakdalgası,yangıngibiolaylarınolasılığıveşiddeti.Maruziyetharitası:İnsan,yapı,altyapıveekonomikdeğerlerinneredeyoğunlaştığı.Kırılganlık/kapasiteharitası:Aynıolaykarşısındakimindahaçokzarargöreceğivekimintoparlanmakapasitesinindahayüksekolduğu.

Klasikplanlamayaklaşımıçoğuzamantehlikeharitasındatakılıkalır.Oysaşehiryönetimiiçinasılsoruşudur:“Tehlikenerede?”değil,“Tehlikegeldiğindekimnekadaretkilenirvenekadarhızlıtoparlanır?”Busorununcevabı,maruziyetvekapasiteharitalarındagizlidir.DoğaTemelliZekâ’nın“durum–stres”yaklaşımıtamdabuzamanboyutunuyakalamayaçalışır:Durumbirfotoğraf,stresiseofotoğrafındengesininbozulmahızıdır.

Bunoktada,geçenhaftakiörnekcümleyihatırlamaköğretici:“Konum:Kadıköy…Yeşil%X,beton%Y…stresZseviyesinde…mevcutgidişatla20yıliçindebetonlaşmaartışıAkadar;doğatemelliçözümleregeçilirseBseviyesineçekilebilir…”Bucümle,aslındaüçharitayıtekcümledebirleştirir:Mekân(konum),durum(yeşil-betondengesi),zaman(20yıllıktrend)vemüdahale(doğatemelliçözümsenaryosu).

Riskokumanınikincikritikadımı,doğrusoruyusormaktır.Çünküyapayzekâsistemleri,nasıl“sorarsanız”öylecevapverir.“Banaşubölgeninriskinisöyle”sorusu,çoğuzamanmuğlaktır.Oysaiyibirrisksorusuüçparçalıdır:

“Hangirisktürü?(ısıadasımı,taşkınmı,yangınmı,depremsonrasıerişilebilirlikmi?)Hangiölçek?(mahalle,ilçe,havza,kentbütünü?)Hangizamanufku?(buyazmı,önümüzdeki5yılmı,2050iklimuyumumu?)”

Buüçparçayınetleştirdiğinizde,sistemin“hangiveriyebakacağını”ve“hangigöstergeleriüreteceğini”seçmesikolaylaşır.Orkestratörüngörevidetambudur:soruyuokuyup,doğruveriakışınıtetiklemek.Pekiiyisorunedenbukadarönemli?Çünküriskyönetimi,kaynakyönetimidir.Belediyebütçesi,insankaynağıvesiyasisermayesınırlıdır.Hangimahalledehangimüdahaleninöncelikliolduğusorusu;sadecebilimseldeğil,aynızamandayönetselveetikbirsorudur.DoğaTemelliZekâ,busoruyu“önceliklendirme”dilineçevirebildiğiölçüdedeğerkazanır.

DoğaTemelliZekâ’nınvaadi:Sinyal–Anlam–Senaryo

Birçokkurumriskdediğinde,zihnindebirtablocanlanır:olasılıkçarpıetki,kırmızı–sarı–yeşilhücreler,bir“riskmatrisi”.Buaraçlarkötüdeğil;hattagerekli.Amaşehirlerinriskgerçekliği,butablonuniçinesığmayacakkadarkarmaşıktır.Çünküşehir,birbirinebağlısistemlerinsistemidir:su,enerji,ulaşım,sağlık,ekonomi,ekosistem,sosyalağlar…Busistemlerdenbirindekiküçükbiraksama,başkabiryerdebüyükbirsonuçdoğurabilir.Kentinriski,lineerdeğil;çoğuzamanzincirlemeveçarpanlıdır.Bunedenleriskokumayıüçkatmandaelealmakgerekir:

“Birincikatman:Sinyal.Riskartıyormu?Neredeartıyor?Hangigöstergeler“kıpırdanıyor”?İkincikatman:Anlam.Businyal,hangidinamiktenkaynaklanıyor?Kırılganlığıartıranfaktörne?Maruziyetneredeyoğunlaşıyor?Üçüncükatman:Senaryo.Mevcutgidişatsürerseneolur?Müdahaleederseknedeğişir?Hangimüdahale,hangibölgededahayüksekgeridönüşüretir?”

DoğaTemelliZekâ’nınasılvaadi,buüçkatmanıtekbirsorucümlesindenbaşlayarakbirbirinebağlayabilmesidir:“Paris’inısıadasıriskiniveyeşilaltyapısenaryolarınıanalizet”gibibirsorguyla;uydugörüntüsünüindiripyeşil–beton–sudengesiniçıkarabilmesi,ardındanstresseviyesinihesaplayıp5-10-20yılsenaryolarınısimüleedebilmesi,sonradabunuanlaşılırbirmetnedönüştürebilmesi.Bu,sadeceteknikbirmarifetdeğildir.Bu,yenibirplanlamadilidir.Çünküplanlama,özündebirçeviriişidir:Bilimselveriyi,belirsizliği,toplumundeğerlerinivekaynakkısıtlarını;uygulanabilirkararlaraçevirmek…DoğaTemelliZekâ,buçeviriişininbirparçasınıotomatikleştiriyor:veriyibulma,birleştirme,ilkanalizveilksenaryolaştırma.

Şehringözleri,kulaklarıvebeyni:Riskokumanınanatomisi

Geçenhaftakiyazıdabusistemianlatırken,insanbedeninebenzetmiştik:“açıkverihub’ı”şehrinkulakları,“görselkorteks”şehringözleri,“orkestratör”şehrinbeyni…Benbubenzetmeyibuhaftabiradımdahailerigötürmekistiyorum;çünküriskokumak,aslındabiralgı–yorum–tepkidöngüsüdür.

Gözler:Görselkorteks,uyduveharitaservisleriüzerindenyeşilalan,betonlaşmavesuyüzeyigibigöstergeleriüretir;NDVI,NDBI,NDWIgibiindeksleriveRGBanalizinibirliktekullanır.Busayederiskin“mekânsalimzası”ortayaçıkar:Betonlaşmaneredeyoğunlaşıyor?Yeşilhangiakslardakopuyor?Suyüzeyinerededaralıyor?Buimza,çoğuzamanriskinhabercisidir.Çünküdoğa-kentilişkisibozulduğunda,riskkendiniönceekolojikgöstergelerdebellieder.

Kulaklar:Açıkverihub’ı,iklimdenekonomiye,demografidensağlığapekçokkaynağabağlanır;bağlamsalveriyiçeker.Şehrinkulaklarıolmadan,gözleringördüğüşeyianlamlandırmakzordur.Örneğinbirbölgedeyeşilazalmışolabilir;amabuazalma,nüfusartışıylamı,inşaatbaskısıylamı,sustresiylemi,ekonomikdönüşümlemiilişkili?Kulaklar,iştebubağlamıtaşır.

Beyin:Orkestratör,soruyuokur;hangiveriyebakacağınıseçer;hangigöstergeleriüreteceğinibilir;matematikselçekirdektenstresanaliziister;sonraortayaçıkançıktıyıbir“hikâyeye”dönüştürür.Riskokumanınenkritikkısmıbudur:Çıplakveri,karardeğildir.Karar,anlamlıbiranlatıveseçeneklersetidir.

Birdehafızavar.Haritalıhafıza,sistemin“nereyebaktığını”bilmesinisağlar;yeradınıtanır,koordinatıöğrenir,zamanserisitutar,biröncekianalizlebugünükarşılaştırır.Bu,riskokumanınsürekliliğinisağlar.Çünkürisktekseferlikbirölçümdeğil;bireğilimdir.

Burayakadaranlattıklarım,biryazılımmimarisigibigörünebilir.Amaaslındabiryönetimparadigmasıdır:Riskokumayı,birdefalıkraporüretimiolmaktançıkarıpsüreklibirizleme-anlama-senaryodöngüsünedönüştürmek.

Streskavramı:Şehrinpsikolojisi

DoğaTemelliZekâ’nınmerkezinde“stres”kavramıvar.Herbölgeiçinbir“durum”vebudurumundeğişimhızıylailişkilibirstres;stresinzamaniçindekievrimiüzerindenbirrisksezgisi…Buyaklaşımı,şehiryönetimiaçısındançokkıymetlibuluyorum.Çünküriskçoğuzaman“olay”olduktansonragörünürhâlegeliyor:Depremolur,binayıkılır;selgelir,yollarkapanır;yangınçıkar,hektarlaryanar.Oysaşehirlerinasılihtiyacı,olaydanönceki“stresbirikimini”görmek.

Stresibirşehirpsikolojisigibidüşünün.Kentinbazıbölgeleri,uzunsüreliısıadasıbaskısıaltında“yorgun”olabilir.Bazımahalleler,altyapıyetersizliğiveaniyağışlarla“gerilmiş”olabilir.Bazıkıyışeritleri,denizseviyesivefırtınariskleriyle“huzursuz”olabilir.Bumetaforlarbilimdışıdeğildir;tamtersine,sistemdüşüncesiningündelikdiletercümesidir.Çünküstres,birikimdir.Birikim,eşiğeyaklaşmaktır.Eşikgeçildiğindeisekrizgelir.

Bunedenle,DoğaTemelliZekâ’nındiferansiyelsimülasyonmotoruyla“mevcuteğilim”ve“müdahalesenaryosu”içinikiayrıeğriüretmesi,yönetselanlamdaçokgüçlübirdilkurar:“Gidişatböyledevamederse”ve“doğatemelliçözümegeçersek”arasındakifark.Buikieğriarasındakifark,aslındaensadeşekildeşunusöyler:Doğayıdinlersen,geleceğinrengideğişir.Şimdiburadaküçükamakritikbirayrımyapayım.Butürsimülasyonlar,şehiryönetiminde“kesinhüküm”üretmez;üretmemeli.Onunürettiğişey,erkenuyarıveönceliklendirmeaklıdır.Birbölgeyi“kırmızıbayrak”laması,obölgeyedahafazlabakmamızgerektiğinisöyler;obölgehakkındanihaikararıtekbaşınavermez.

Stresyaklaşımınıdahasomutlaştırmakiçin,riskinmekânsal“gramer”indendesözetmekgerekir.Şehir,yalnızcaalanlardandeğil;aynızamandahatlardanvedüğümlerdenoluşur.Hatlar;yollar,dereyatakları,enerjiiletimgüzergâhları,yeşilkoridorlar,hattayayaakışlarıdır.Düğümlerise;kavşaklar,hastaneler,toplanmaalanları,transfermerkezleri,kritikaltyapıtesisleridir.Birşehrinkırılganlığıçoğuzamanbudüğümvehatlarınbağlanmabiçimindesaklıdır.Birkavşakçökerseulaşımaksar;ulaşımaksarsaacilhizmetlergecikir;gecikmecankaybınadönüşür.Risk,tamdaböylezincirlenir.

DoğaTemelliZekâbugünağırlıklıolarakekolojikgöstergelervetrendlerüzerindenokumayapıyor;ancakbuokumanındoğalgenişlemealanı,hat-düğümmantığıylakritikaltyapıriskinedoğruilerlemektir.Buradadayinedoğatemelliçözümlerdevreyegirer.Örneğintaşkınriskindesadecekanalkapasitesiniartırmakyerine,havzaölçeğindesuyututanyeşil-mavialtyapıyıgüçlendirmek;düğümlerin(hastane,okul,ulaşımmerkezi)erişilebilirliğinikorur.Isıadasıriskindesadeceklimakapasitesiniartırmakyerine,gölgeleme-ağaçlandırma-geçirgenyüzeypaketleriylekentinenerjiyükünüdüşürür.

Bu“sistemyaklaşımı”aynızamandabizieşikleregötürür.Şehirlerdebazıeşiklervardır:Belirlibirgeçirimsizyüzeyoranındansonrataşkınpiklerihızlabüyür;belirlibirağaçörtüsüoranınınaltınadüşüldüğündeısıadasıetkisihızlanır;belirlibirnüfusyoğunluğununüzerindeacilhizmetlerkapasitesınırınadayanır.Bueşikler,çoğuzamandoğrusaldeğildir;küçükbirdeğişim,büyükbirsıçramayaratır.İştestres,busıçramayayaklaşmanıngöstergesidir.

Buradaplanlamanıneskibirkuralıyenidenanlamkazanır:“Önceneredekırılacağınıbil.”DoğaTemelliZekâ’nınkırmızıbayraklamayaklaşımı,yöneticiyitamdabukırılmanoktalarınagötürür:“Şumahalledeyeşilalankeskindüşüşte;betonlaşmatrendiyüksek;stresbölgesi…”Bucümlebiryargıdeğil;biruyarıdır.Uyarıise,doğruyönetişimlebirleştiğindegüçlübirönleyicipolitikayadönüşebilir.

Riskokumanınpratikkarşılığı:Belediyemasasındanedeğişir?

Şimdikonuyubirazsahayaindirelim.Birbelediyebaşkanıyadaüstdüzeybiryöneticiiçinenkıymetlişeyzamandır.Risk,zamanlayarışır.Şehirlerdeçoğuzamanşuproblemyaşanır:Verivardıramadağınıktır.Analizyapılıramageçkalır.Raporhazırlanıramakararanınayetişmez.Enkötüsüdeşudur:Kurumlar,aynısoruyafarklıodalardafarklıcevaplarüretir;ortakbir“tekgerçek”üzerindebuluşamaz.

DoğaTemelliZekâ’nınmasayakoyduğudeğişim,tamburadabaşlar:Sorucümlesiüzerindenortakbiranalizakışı.Yöneticininsorduğusoruyuanlayıp,hangiveriyebakacağınıseçen;uydu,açıkveri,bağlamsalbilgivesimülasyonutekbirakıştabirleştiren;sonrabunuanlaşılırbirözetolarakverenbir“ortakakıltetikleyicisi”.Benbuna“KentNabızOdası”diyorum.Hayaledin:Birbüyükşehirdebelediyedehaftalıkbirtoplantıvar.Masadaimar,park-bahçeler,altyapı,ulaşım,afetyönetimi,sosyalhizmetlerbirimlerioturuyor.Toplantınınilk20dakikasında,DoğaTemelliZekâüzerindenüçsorusoruluyor:

“Şehirdehangimahallelerderiskgöstergeleriyükseldi?Buyükselişinolasıdinamiknedenine?Önümüzdeki12ayiçinenyüksekgeridönüşlüdoğatemellimüdahalepaketlerinerede?”

Busorularınherbiri,kurumunkendiuzmanlığınıdevreyesokar.Zekâ,analizvesenaryoüretir;uzmanlar,doğrular,düzeltir,sahadanbilgigetirir.Sonuçtaortayabir“aksiyonlistesi”çıkar:Neredegeçirgenyüzeyartırılacak?Hangiaksyeşilkoridorolacak?Hangimahalledegölgelendirme-suyönetimi-mikroparkzinciridevreyesokulacak?Hangibölgedevatandaşiletişimiartırılacak?

Butoplantılarındeğerişudur:Riskokumayıkurumiçibölünmüşlüktenkurtarıp,ortakbirdildebuluşturur.Çünküdoğatemellizekâ,farklıdisiplinlerinaynıveriüzerindenkonuşmasınıkolaylaştırır.Bu,planlamanınasılihtiyacıdır:ortakdil.

Doğatemelliçözümlerneden“seçenek”değil,“zorunluluk”?

Riskokumak,tekbaşınabirhedefdeğildir.Riskokumanınamacı,riskazaltmaktır.Pekinasıl?Buradabirkezdahadoğatemelliçözümlerinkritikrolünegeliyoruz.Şehirleronyıllardırriskyönetimindeağırlıklıolarak“grialtyapı”refleksiyleilerledi:dahabüyükkanal,dahayüksekduvar,dahagenişyol,dahagüçlüpompa…Bunlarınyerivar.Amaiklimkrizivehızlıkentleşme,tekbaşınagrialtyapınınyeterliolmayacağınıbizedefalarcagösterdi.

Doğatemelliçözümler,bunoktada“romantik”biryeşilsöylemdeğil;sistemikbirriskazaltmastratejisidir.Şehirormanları,yeşilkoridorlar,geçirgenyüzeyler,mavi-yeşilaltyapı;ısıadasınıazaltır,selpikiniyumuşatır,havakalitesiniiyileştirir,biyolojikçeşitliliğidestekler,sosyalrefahıartırır.DoğaTemelliZekâ’nınsenaryolaştırmayaklaşımındadabutürmüdahalelerinözelliklevurgulandığınıgeçenhaftaörneküzerindengörmüştük.

Üstelikdoğatemelliçözümlerinenönemliavantajı“çoklufayda”üretmesidir.Birgölgeağacısadeceserinletmez;sudöngüsünüdestekler,mikro-habitatoluşturur,yürünebilirliğiartırır,toplumsalbuluşmaalanlarıyaratır.Biryeşilkoridorsadeceestetikdeğildir;ekolojikbağlantısallığıartırır,havaakışınıdüzenler,ısıadasıetkisinikırar.Buçoklufayda,riskyönetimindealtındeğerdedir;çünkükaynaklarkısıtlıdır.Aynıbütçeylebirdençoksorunuazaltanmüdahale,yönetişimaçısındandahasürdürülebilirdir.

Peki“doğatemelli”derkenneyikastediyoruz?Doğatemelliyaklaşım,doğayıbir“süs”olarakgörenyaklaşımdeğildir.Doğatemelliyaklaşım,doğanınişleyişmantığını(sututma,gölgeüretme,soğutma,filtrasyon,erozyonkontrolü,habitatoluşturmavb.)şehirsistemineentegreetmektir.Yaniçözümünaktifbileşenidoğadır;doğa,sistemin“mühendislikelemanı”hâlinegelir.

DoğaTemelliZekâ’nınfarkıdaburadaortayaçıkar:Sadeceyeşilisaymakdeğil;yeşilin,betonunvesuyundinamiğiniokuyupriskleilişkilendirmek.Örneğin“yeşiloranıdüştü”demek,birtespittir.Ama“yeşiloranışuhızladüşüyorvebuhız,şubölgedeısıstresinişueşiğeyaklaştırıyor;şutürdoğatemellimüdahaleileeğriyişukadarkırabiliriz”demek,riskyönetimdilidir.

Birdeişiniletişimboyutuvar.Vatandaşın,riskyönetiminianlamasıiçin“hikâye”yeihtiyacıvar.Geçenhaftaverdiğimizörnekte,belediyebaşkanınınvatandaşlara“Eğerşudoğatemelliçözümleriuygularsak,20yılsonraşukadardahaserinbirşehirdeyaşayacağız”mesajınıverebileceğivurgulanmıştı.Bu,sadecebirPRcümlesideğil;toplumsalrızaüretmeninanahtarıdır.Çünküşehirdönüşümü,vatandaşındesteğiolmadanolmaz.Doğatemellizekâ,veriyivatandaşınanlayacağıdileçevirmepotansiyeliyledestratejiktir.

Sınırlar,risklerveetik:Birzekânezaman“fazlaözgüvenli”olur?

Bunoktada,geçenhaftakiuyarılarıözellikletekraretmekistiyorum.Çünküteknolojiyeaşırıgüven,riskyönetimindeyenibirrisküretir.DoğatemellizekâbugünitibarıylagüçlübirMVPvekonseptkanıtıdır;amakritikaltyapıstandartlarınaentegreedilmiş,ISOsertifikalıbirkontrolsistemideğildir.Bucümle,bireksikdeğil;birolgunlukgöstergesidir.Çünküdoğruteknolojiyönetimi,“neyapabildiğini”olduğukadar“neyapamadığını”daaçıkçasöylemeyigerektirir.Sisteminbazısınırlılıklarınıyönetimdiliyleözetleyelim:

“Açıkverigüçlüdüramaresmîverideğildir;yaşamsalkararlardabelediye,kendiölçümistasyonlarınaveresmîkaynaklaradayanmakzorundadır.KritikkararlariçinşehirlerindijitalikizineveIoTomurgasınaihtiyaçvardır;bugünelimizdeolan,buikizlekonuşmayahazırbiriskelet;amahenüztümfizikbuiskeletebağlıdeğil.Uyduyadayalıhızlısınıflandırmalarbüyükresimiçinçokdeğerlidir;ancaksantimetrehassasiyetindekararlariçinhiper-spektral,LiDARveyersensörlerigibidahadetaylıverigerekir.Yazılımıntry...exceptdayanıklılığı,mühendislikteartıdır;amayöneticiaçısından“hangiveriyedayanıyorum?”sorusunukritikhâlegetirir.”

Bumaddeler,bizeşuyönetimprensibinihatırlatır:Doğatemellizekâ,kararvericininyerinialmaz;kararvericininkararkalitesiniartırmakiçinçalışır.Onubir“stratejikdanışman”gibidüşünmekdahadoğru:hızlıönanaliz,önceliklendirme,senaryolaştırma,iletişim.Nitekimgeçenhaftada“tekbaşınakomuta-kontroldeğil;stratejikdanışmanrolü”ifadesiylebuçerçeveçizilmişti.

Pekiozaman,buzekâ“nezaman”endeğerliolur?Benimcevabımnet:Erkenuyarıveplanlamamasasında.Erkenuyarı,sadecesensöralarmıdeğildir;trendalarmıdır.Betonlaşmaeğrisihızlanıyorsa,yeşilbağlantılarkopuyorsa,suyüzeyidaralıyorsa,nüfusvekırılganlıkbelirlibölgelerdeyoğunlaşıyorsa;olayolmadanönceriskdilideğişmeyebaşlar.Doğatemellizekâ,butrendleri“erkenuyarı”olaraksunabilir.

Planlamamasasıiseriskin“yatırımadönüşmeden”önceyakalanabileceğiyerdir.Birimarkararıalınmadan,birkavşakgenişletilmeden,birdereyatağınayükbindirilmedenönce;doğatemellizekâ“bumüdahaleşugöstergelerinasıletkiler?”sorusunabirilkcevapverebilir.Planlama,riskinenucuzyönetildiğizamandır;çünkühenüzkrizolmamıştır.Krizolduktansonrariskyönetimipahalıdır;cankaybı,ekonomikkayıp,sosyaltravmadevreyegirer.

Kentseldönüşümboyutu:Riskokuyandönüşüm,sadecebinayenilemekdeğildir

Kentseldönüşümboyutunudaesgeçmemekgerekir.Türkiye’dedönüşümçoğuzaman“binayenileme”olarakalgılanıyor.Oysariskokuyanbirşehiriçindönüşüm,yalnızcayapıstoğunuyenilemekdeğil;altyapıyı,kamusalalanı,ekolojikağlarıvesosyalkırılganlığıbirlikteiyileştirmektir.Depremriskiiçingüçlendirilmişbirbina,eğertoplanmaalanınaerişemiyorsa;seldekapananbiryolnedeniyleambulansulaşamıyorsa;sıcakdalgasındayaşlınüfusserinleyemiyorsa,orada“dayanıklılık”sadecekâğıtüzerindekalır.

DoğaTemelliZekâ,dönüşümünbugenişanlamınahizmetedebilecekbiraraçolabilir.Çünküdönüşümkararları“nereye,nasıl,hangisırayla”sorularınadayanır.Busorularınherbirimekânsalvezamansalveriister.Hangimahallederiskgöstergeleridahahızlıbozuluyor?“Neredeyeşil-mavialtyapıkopmuşdurumda?Hangibölgedebetonlaşmaartışı,iklimbaskılarınıçarpanetkisiylebüyütecek?Hangibölgedesosyalkırılganlıkyüksekvekamuhizmetlerineerişimdüşük?”Busorularınyanıtı,dönüşümünönceliklendirmeharitasıdır.

Buradakritikbirnoktavar:Dönüşümünmeşruiyeti.Vatandaş,dönüşümkararlarına“neden?”diyesorar.“Nedenbenimmahallem?”,“Nedenbuyolgenişliyor?”,“Nedenbuparkburada?”,“Nedenbudereıslahediliyor?”…Bu“neden”sorusuna,sadeceteknikraporlarladeğil;anlaşılırvegörselanlatılarlacevapvermekgerekir.DoğaTemelliZekâ’nınürettiğiözetmetinlervesenaryodili,doğruyönetişimlebirleştiğinde,dönüşümüteknikbiroperasyonolmaktançıkarıptoplumsalbiruzlaşmasürecineçevirebilir.

Elbetteburadadasınıraynı:Zekâ,kararınyerinegeçmez;kararıngerekçesinigüçlendirir.Endoğrukullanımbiçimi,“önanaliz+uzmandoğrulaması+sahadangeribesleme”üçlüsüdür.Birbaşkaifadeyle;doğatemellizekâ,dönüşümünhızlıröntgenidir;tedaviyiisehekimler(uzmanlarvekurumlar)planlar.

Budilinpedagojisi:Riskokumabirteknolojideğil,kapasitedir

Birdeişin“dil”boyutunukonuşalım.Çünküteknolojitartışmalarındaçoğuzamanölçümvemodellemekonuşulur;amariskyönetimininbaşarısı,büyükölçüdeiletişimbaşarısıdır.Şehiryönetimi,aynıandaüçkitleylekonuşmakzorundadır:teknikekipler(mühendisler,plancılar,biliminsanları),kararvericiler(başkan,meclis,üstyönetim)vevatandaş.Buüçkitlenindilifarklıdır.Teknikekipdoğrulukvebelirsizlikister;kararvericiseçenekvemaliyetister;vatandaşiseadalet,güvenveanlaşılabilirlik.

DoğaTemelliZekâ,buüçdilibirbirineyaklaştırabilir:teknikveriyiderleyipilkanaliziüretir;kararvericiyeseçeneklerisenaryoyaçevirereksunar;vatandaşiçindeanlaşılabilirbiranlatıkurmayayardımeder.Ancakburadabiryönetimşartıvar:Şeffaflık.Eğersistembirsonuçüretiyorsa,osonucunhangiverikaynaklarınadayandığını,verinintarihini,verikalitesinivebelirsizliğinidegöstermelidir.Geçenhaftakiyazıda,try...exceptdayanıklılığınınyöneticide“buçıktıtazemi,eskimi?”sorusunudoğurabileceğinisöylemiştik.Bunedenleben,belediyelerinböylesistemlerikullanırken“modelkartı”benzeribirşeffaflıkkatmanıkurmasınıöneriyorum.Basitçeşusorularherçıktınınyanındagörünürolmalı:

“Buanalizhangitarihtevehangiveriyleyapıldı?Hangikaynaklarkullanıldı?(uydu,açıkveri,kurumiçiveri)Sonuçhangigüvendüzeyinde?(yüksek-orta-düşük)Hangivarsayımlaryapıldı?(senaryoparametreleri)”

Buşeffaflıkkatmanı,teknolojiyegüveniartırır.Çünkügüven,“hatayapmamak”değil;hatayıyönetebilmekdemektir.Riskyönetimi,belirsizlikyönetimidir.Belirsizliğisaklayansistemler,krizanındakurumlarızorasokar.Belirsizliğigörünürkılansistemlerisekurumlarıgüçlendirir.

Buradan“ekolojikikiz”meselesinebağlanabiliriz.Dijitalikiz,şehrinfizikselaltyapısınıdetaylıbiçimdekopyalar.Ekolojikikizise;bualtyapınındoğaileetkileşimini,ekosistemhizmetleriniveiklimriskleriniyönetimdilineçevirir.Geçenhaftadijitalikizihtiyacınınetbiçimdeifadeetmiştik:kritikkararlariçinherborusu,herbinası,hertünelimodellenmişbirikizvedoğatemellizekânınonunlagerçekzamanlıkonuşmasıgerekir.Benbucümleninaltınaşunuekliyorum:Eğerdijitalikizşehrin“bedeni”ise,ekolojikikizşehrin“metabolizması”dır.Riskokuyanşehir,bedeninidemetabolizmasınıdabirlikteyönetmekzorundadır.

EPD-Netgibiöğrenenağlarındeğerideburadaortayaçıkar:Teknolojiyisadeceüretmekdeğil;nasılkullanılacağınıöğretmek,kurumsalkapasiteyedönüştürmek.“Adaptifakıllıeğitimmodülü”vurgusutamdabunedenlekritiktir.Birbelediye,birüniversiteyadabirmeslekörgütü;riskokumanınyenidiliniöğrenmeden,butürsistemlerisürdürülebilirbiçimdekullanamaz.Eğitim,teknolojikadarstratejiktir.

Eskişehir’dendünyayauzananmesaj:“Kullanandeğil,üretenülke”meselesi

Buyazıyıkapatırken,geçenhaftakiyazınınenkritikcümlesinedönmekistiyorum:“Bizbukodu,Türkbirekipolarakhazırbiryabancımodeli‘çağırarak’değil,kendigenelzekâçekirdeğimiziyazarakürettik.”Bucümleyigüçlükılanşey,sadeceteknikbirözgüvendeğil;stratejikbirduruşuanlatmasıdır.Çünküriskyönetimi,nihayetindebiregemenlikmeselesidir.Şehirlerinriskini,bir“abonelik”mantığıyladışarıdansatınalınankarakutularlayönetmek;uzunvadedeveribağımlılığı,yöntembağımlılığıvekararbağımlılığıüretir.

Tamdabunoktada,DoğaTemelliZekâ’nınkalbindekiyapayzekâçekirdeğinekısaamahakkıteslimedenbirparantezaçmakgerekir.Buçekirdeğinfikrîvemühendislikomurgasınıkuran,başkabirdeyişle“anasını”oluşturanisimVolkanTürkbay’dır.Birkonseptten,sahayatemasedenbirprototipeuzananhatta;çekirdeğinreflekslerini,mimarisinive“neden–sonuç”ilişkisinikuranyaklaşımınarkasındaonunemeğiveısrarıvardır.BugünDoğaTemelliZekâ’nın“sadececevapveren”değil;soruyudoğruokuyupdoğruakışıtetikleyen,senaryolaştıranveaçıklayanbiryapıyadoğruilerleyebilmesi,buçekirdeğin arkasındaki matematiksel modelin sağlamkurulmuşolmasındanbağımsızdüşünülemez.

Ancakbirçekirdeğindoğmasıkadar,onunbirekosistemdebüyümesideönemlidir.BuradadaEskişehirTeknikÜniversitesiRektörüProf.Dr.AdnanÖzcan’ınvizyonunuözelliklevurgulamakzorundayım.Çünkübutürişler,yalnızcabireyselgayretledeğil;kurumsaliklimle,doğruyönetselreflekslerlevestratejikbir“üretimcesareti”ilemümkünolur.Rektörümüzünyapayzekâvedijitaldönüşümperspektifi;üniversiteyiyalnızca“kullanan”birkurumolmaktançıkarıp,geliştiren,deneyen,hatasındanöğrenenveürünleştirenbirkurumsalakladoğrutaşımaktadır.Disiplinlerarasıişbirliğiniteşvikeden,teknolojitransferiveinovasyonmekanizmalarınıgüçlendiren,uluslararasılaşmayıbirvitrindeğilbirkapasiteartırımıolarakgörenbuyaklaşım,DoğaTemelliZekâgibisistemlerin“laboratuvardakalmaması”içinkritikbiriticigüçtür.

EPD-Net’inçokortaklıöğrenenağyapısı,bukapasiteninkurumsallaşmasıiçineşsizbirzeminsunuyor.Amabuzemininüzerineyapıkurabilmek;üniversiteninvizyonuyla,yönetiminkararlılığıylave“stratejikteknolojiüretimi”iradesiylemümkündür.Benburadaşununetgörüyorum:Eskişehir’denyükselenbuhikâye,sadecebirprojeçıktısıdeğil;üniversiteyönetimininvizyonuylabeslenenbirdönüşümünişaretidir.Dönüşümünözüdeşudur:Başkasınınmodelineaboneolupsonuçtüketmekyerine,kendiyönteminikurupsonuçüretmek.

Bugünşehirleriçinriskokumak;depremi,seli,yangını,sıcakdalgasınıtektekkonuşmakdeğildir.Riskokumak,şehrindoğa-kentilişkisinibirsistemolarakgörmek;veriyi,ekolojiyivetoplumsalkırılganlığıaynıcümledekurabilmektir.DoğaTemelliZekâ,tamdabucümleyikurmayaçalışıyor.Vebucümleyikurabilenbirkurum,sadecebugününproblemleriniçözmez;yarınınproblemlerinihenüzdoğmadantanıyacakbirkapasiteinşaeder.

Kapanıştatekraraltınıçizmekisterim:Buiş,yalnızcateknolojideğil;kurumkültürümeselesidir.Veripaylaşmayankurumiyimodelkuramaz;kendiiçindebirbirinekonuşmayanbirimler“ortakakıl”üretemez.Buyüzden;üniversite–belediye–meslekörgütleri–özelsektörhattında,veriyi,yöntemiveetikçerçeveyibirliktegeliştirenbiryönetişimçizgisineihtiyacımızvar.Vebuçizginin,güçlübirvizyonlasürdürülebilirhâlegelmesi;ençokdaRektörümüzProf.Dr.AdnanÖzcan’ınortayakoyduğukurumsalufuklaanlamkazanıyor.

Şehirlerbizebirşeysöylüyor:Sıcakdalgalarıyla,anisellerle,yangınlarla,havakirliliğiyle,sukıtlığıyla…DoğaTemelliZekâ,busesibirazdahaerkenduymayıvaatediyor.Erkenduyduğumuzherrisk,erkenönlediğimizbirkrizdemektir.Veyapayzekâçağındaasılmesele;yalnızcayapayzekâyıkullanmakdeğil,kendizekâmızıgezegeninişleyişmantığınayaslayaraktasarlayıpüretmektir.