18 Şubat 1856’da ilan edilen Islahat Fermanı veya Islâhat Hatt-ı Humâyûnu her ne kadar hazırlanışı ve ortamları farklı olsa da, Tanzimat Fermanını daha da iyileştirmek için eksikliklerini tamamlayan resmi bir belgedir.
Bir anlamda da Tanzimat Fermanının devamı diyebiliriz.
Ferman, Padişah Abdülmecit tarafından ilan edilmiştir. Tahta çıktığında henüz 16 yaşında olan Abdülmecit, Tanzimat Fermanını 3 Kasım 1839 yılında ilan etmiş ve 17 yıl sonra 33 yaşındayken güncellemiş ve genişletmiş ve Islahat Fermanı olarak ilan etmiştir.
Aslında bu ferman Avrupa devletlerinin de baskısıyla ilan edilmiş olsa da, Avrupalı devletlere karşı “eşitlikçi” bir yaklaşım içinde olunduğunun anlaşılması için ilan edilmiştir demek yanlış olmaz, ya da -Hristiyanlara ve Yahudilere- eşit haklar tanındığını ilan ederek Avrupa’nın baskısını azaltmak.
Bu nedenle,
Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanının tüm maddelerini destekleyecektir.(…)
Din ve mezhep özgürlüğü güvence altına alındı ve her kimse serbest olarak dini törenini yapabilecek. Ayrıca kilise ve hastane açabilecek. Müslüman olmayan din adamlarına da devlet maaş bağlayacaktır.
Müslüman olmayanlara da devlet memurluğu hakkı tanınacak ve meclislerde temsil hakkı tanınacak, yani meclislere aday olup seçilebilecekler.
İşkence yasaklandı ve herkes kanun önünde eşit olacak. Mahkemelerde Müslüman olmayanlarında şahitliği kabul edilecek.
Mala mülke keyfi el konulmayacak.
Müslüman olmayanlar da gönüllü askerlik yapacak, ancak yapmak istemeyenler parasını ödeyerek (bedelli askerlik-parasını ödeyerek) bu görevden muaf tutulacak.
Vergiler adil olacak, din farklılığı dikkate alınmayacak, kişiye özel vergiler kaldırılacak. Yatırım yapmak teşvik edilecek ve herkese açık olacak.
…
Fransız ihtilali ile hürriyet, eşitlik ve adalet ilkelerinin Avrupa’ya ve Osmanlı Devleti’ne yansımaları yanında, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu iktisadi sorunlar da bu fermanın ilan edilmesini zorunlu kılmıştı.
Devletin gelirleri azalmış, Osmanlı parasının değer kaybetmesi, israfın artması, rüşvetin yaygınlaşması, kapitülasyonlar, (yabancılara tanınan ayrıcalıklar) kırım harbi nedeniyle dış borçların artması.
Islahat Fermanının ilan edilmesinin en önemli sebeplerinden birisi de Kırım harbi olduğu çok açıktır.
Rusya sıcak denizlere inmek istemektedir, bu yüzden İngiltere ile anlaşarak Osmanlı Devleti’ni paylaşmak istemektedir, ancak İngiltere bu teklife sıcak bakmayınca, Osmanlı Devleti’ni Kırım harbine sürükleyerek, kendisi parçalamak istemişti.
Bu olmadı, İngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti yanında yer aldı ve Kırım harbi kazanılmış oldu, ancak karşılığında Islahat Fermanını ilan etmek zorunda kaldı.
Tüm bu dış olaylara ve emperyalist devletlerin kendi çıkar planlarına rağmen İlan edilen bu ferman ile aslında Kanun-i Es Asiye’nin(anayasanın) temelleri atılmış oldu. Osmanlı halkına; sosyal, kültürel ve anayasal haklar tanımış oldu.
Bazı tarihçiler Osmanlı Devleti’nin yıkılış sürecinin Islahat Fermanı ile başladığını iddia etse de modernleşme yönündeki ilk önemli adımların olması nedeniyle de dönüm noktasıdır.
Tanzimat fermanı nasıl Islahat Fermanını, Islahat Fermanı I. Meşrutiyeti, I. Meşrutiyet II. Meşrutiyeti, (1908 devrimini), hazırlamışsa, 1908 devrimi de 1923 Cumhuriyet devrimini hazırlamıştır.
Eşitlik, hürriyet, adalet ve temel insan hakları mücadelesi yüz yılardır süren mücadele sonundaki kazanımlardır.
Hafızası olan toplumlar haklarını koruyabilir, hafızası silinenler için her şey yeniden başlamak zorundadır.
